Makatta Kaşıntı (Pruritus Ani) Nedenleri, Çözüm Önerileri

Makatta kaşıntı (Pruritus Ani) basit bir, cilt tahrişinden kaynaklanacağı gibi içlerinde kanserinde yer aldığı; birçok hastalığın belirtisi olabilir. Bu nedenle, sorunu sadece kaşıntı olarak görmemeliyiz. Uzun süren kaşıntı şikayetiniz varsa altında yatan nedeni bulmaya çalışmalısınız.

Anal bölgede kaşıntı, tüm toplumlarda sık görülen; proktolojik, dermatolojik çoğu zamanda psikolojik bir durumdur. Yaygınlığı, tam olarak bilinmemekle birlikte; bilimsel çalışma sonuçlarına göre %5 Düzeyinde olduğu tahmin edilmektedir. Ayrıca, erkeklerde, kadınlara göre daha sık görüldüğü bilinmektedir. (1)

Kaşıntı sorunu yaşayanların büyük bir bölümü, doktora muayene olmaya gerek görmezler. Bu durum hem kaşıntının hem de kaşıntıya sebebiyet veren hastalıkların teşhis edilmemesine bağlı olarak kronikleşmesine neden olur. 1 Haftadan uzun süreli kaşıntı probleminiz varsa mutlaka bir doktora muayene olmalısınız.

Makatta Kaşıntı Neden Olur?

Anal kaşıntı ile doktora müracaat edenlerin büyük bir bölümünde teşhis sonucu: İdiopatiktir. Yani, net bir sebep tespit edilemez. Tabii ki birçok vakada ise kaşıntının nedeni olarak: Sistemik, psikolojik, proktolojik, dermatolojik ya da infeksiyöz, diyet ve irritasyon kaynaklı teşhisler ortaya konmaktadır. Yazının devamında kaşıntıya sebebiyet veren etkenleri, başlıklar halinde ele alacağız. (2)

PROKTOLOJİK HASTALIKLAR

Anal kaşıntıya sebebiyet veren durumlardan başında, proktolojik hastalıkların (makat hastalıkları) geldiğini belirtmiştim. Şimdi onların ne olduklarını ve çözüm önerilerini görelim. (3)

Hemoroid (Basur)

Ülkemizde de yaygın görülen bir hastalıktır. İç ve dış olarak iki gruba ayrılır. İç basur: Anal kanal içinde yer alan yastıkçıkların ve onu koruyan bağ dokusunun gevşemesinden dolayı oluşur. Yastıkçıkların görevi: Kişinin istem dışı olarak, dışkı ve gaz kaçırmasının önüne geçmektir. Bütünlüğü bozulan yastıkçıklar, bu görevi yerine getiremezler. Buna bağlı olarak, anüs dışına akıntı ve dışkı kaçışı meydana gelir.

Aynı şekilde basur memesinin büyümesine (evresinin artmasına) bağlı olarak meme anüs dışında kalmaya başlar. Bu durumda yine kişide kaşıntıya nedeni olur.

Hemoroid hastalarında, sorun sadece kaşıntı değildir. İlk andan itibaren kanama, ilerleyen süreçte elle fark edilir şişlik (basur memesi) yanı sıra tromboze olması (memenin boğulması, kanın pıhtılaşması) halinde ise ağrı görülür.

Hemoroid kaşıntısında kesin çözüm, hastalığın tedavi edilmesi ile mümkündür. Tabii ki Pruzon merhem gibi kaşıntı giderici kremler, geçici olarak rahatlatsa da sorunu tamamen ortadan kaldırmada yeterli olamazlar.

Hemoroid tedavisi: Hastalığın durumuna göre (1.2.3. evre olanların ) tedavisi ameliyatsız yöntemlerle yapılabilmektedir. Hemoroid hastalığı ve tedavisine dair bilgi almak isterseniz, genel cerrahi uzmanlarımıza aşağıda yer alan WhatsApp butonundan ulaşabilirsiniz. (4)

Anal Fistül (Makatta Akıntı)

Makatta ağrı şikayeti ile ortaya çıkan anal apse, fark edildiği anda alanında uzman bir hekim tarafından boşaltılması gerekir. Aksi halde, ilerleyecek ve kendi kendine patlama noktasına gelecektir. İşte, bu durum maalesef, makat fistülü riskini artırmaktadır.

Makat fistülü nedir? Makatta akıntı olarak da tabir edilmektedir. Anal kanal ile cilt arasında iki ucu açık tünel şeklinde tarif edebiliriz. Anal kanal içerisinde yer alan delikten, dışkı ve sıvı salgısı cilde akar. İç çamaşırınızdaki nem, ıslaklık ve kötü kokudan fark edebilirsiniz. Cilde akan dışkı ve sıvı, ciltte tahrişe ve irritasyona neden olarak anal kaşıntıyı ortaya çıkarmaktadır.

Makat fistülü kaşıntısının önlenmesinde çözüm: Yine hastalığın ortadan kaldırılmasına bağlıdır. Fistül var oldukça, kaşıntı da var olacaktır. Bu nedenle makat fistülü tedavisi yapılması gerekir. Lazerle fistül tedavisi IDEA Kliniklerde uygulanmaktadır. Makat fistülü ve tedavisine dair bilgi için WhatsApp hattımızdan bize sorularınızı iletebilirsiniz. (5)

Makat Çatlağı (Anal Fissür)

Makatta kaşıntı, ağrı ve kanama yapan bir diğer hastalık ise makat çatlağı olarak karşımıza çıkmaktadır. 1 Yaşından 70 yaşına tüm bireylerde görülebilir. Kabızlık ya da tam tersi ishal kaynaklı olarak ortaya çıkmaktadır. En önemli belirtisi: Dışkıma esnası ve sonrasında, dayanılmaz bir can yanmasıdır.

Anal fissür hastalarında kaşıntı problemi, hastalığın ilerlemesi ile ortaya çıkar. Senitel pili dediğimiz (nöbetçi memenin) oluşması ile birlikte, ağrıya ek olarak kaşıntı şikayeti de görülür.

Makat çatlağının neden olduğu kaşıntı problemi içinde tedaviye ihtiyacınız olacaktır. Anal fissür tedavisi, botox ile 1 dakika gibi kısa bir sürede yapılmaktadır. Kontrolsüz şekilde kasılan ve iyileşmenin önüne geçen kas grubu, botox ile etkisiz hale getirilmekte ve hem hastalık hem de ağrı, kaşıntı ve kanama ortadan kalkmaktadır. (6)

LOKAL İRRİTASYONLAR

Cildin tahriş olması da makatta kaşıntı nedenlerindir. Anal bölge irritasyon (tahriş) açısından son derece risklidir. Dışkı kaçırma, cildin ıslak ve nemli kalması, yetersiz ya da tam tersi abartılı temizlik alışkanlığı da bölgede tahriş ve kaşıntıya sebebiyet veriri. Lokal irritasyona bağlı kaşıntılar ve ne tür önlemler almamız gerektiğine bakalım.

Dışkı Kaçırma (Fekal İnkontinans)

Anal bölgede irritasyona neden olan en önemli etkenlerden biri dışkı kaçırmadır. Fekal inkontinans dediğimiz sorunu yaşayan insanlar, bağırsak hareketlerinde kontrolü tam anlamı ile sağlayamaz ve dışkı kaçağına neden olur. Gaita (dışkı) içerinde yer alan bakteriler, cilt ile temas ettiklerinde kaşıntı, yanma gibi şikayetlere sebebiyet vermektedir.

Dışkı kaçırma problemi her yaş insanda görülebilir. Hemoroid, anal fistül gibi hastalıklar yanı sıra makat kaslarının zayıflamasına bağlı olarak da görülür. Aynı şekilde ishal (diare) olan insanlarda da doğal olarak görülmektedir. (7)

Dışkı kaçırma tedavisi mümkün bir hastalıktır. IDEA Klinik genel cerrahları ile görüşerek bu konuda detaylı bilgi alabilirsiniz.

Makat Terlemesi, Islak Kalması: Bir diğer irritasyon nedeni ise anal bölgenin ıslak ve nemli kalmasıdır. Bunun birçok nedeni olabilir. Yazın sıcak havalarda terleme yanı sıra dışkılama sonrası sonrası temizlik (istinca ve istibra) bölgenin kurulanmaması örnek gösterilebilir. Islak ve nemli kalan ciltte, irritasyon oluşur. Çözümü: Anal bölgenin mutlaka kuru tutulması ile mümkündür.

Yetersiz ya da Abartılı Temizlik Alışkanlığı: Makatta kaşıntının bir diğer nedeni ise hatalı temizlik alışkanlığı ile alakalıdır. Burada iki zıt durum bulunmakta, yetersiz hijyen ile anüs çevresinde dışkı artıkları kalabilir. Tam tersi ise aşırı temizlik tutkusu ile cilde hasar verici alışkanlıklarınız olabilir. Birçok insan anal bölge temizliğinde sabun ve ıslak mendik kullanmaktadır. Kimyasal içeren bu tür ürünler irritan yönü bulunmaktadır. Anal bölge temizliğinde sabun ve kimyasal içeren ürünler kullanmak yerine su ve kaliteli tuvalet kağıdı ile hafifçe kurulamak yeterli olacaktır.

Pruzon Merhem İle Ciltteki Tahrişi Önleyebilirsiniz

Kaşıntı probleminiz, lokal irritasyona bağlı ise kaşıntı önleyici merhemler kullanabilirsiniz. Pruzon merhem, kimyasal kortizon içermemesi nedeniyle önerilmektedir. Kimyasal kortizon içeren merhemler, uzun süreli kullanımda; cildin incelmesi (atrofiye) neden olmaktadır.

Pruzon Pomad içeriğindeki meyan kötü özü ile kaşıntının önüne geçerken, çinko oksit ile ciltte koruyucu tabaka oluşturur. Böylece, tahriş oluş cildin iyileşmesi sağlanır. Bebekler yanı sıra yazın sıcak havalarda, yetişkinlerde görülen pişik problemi içinde güvenle kullanabilirsiniz.

ENFEKSİYON HASTALIKLARI

Evet arkadaşlar, Dr. Parswa Ansari tarafından yapılan bilimsel araştırmada da belirtildiği gibi pruritus ani tahrişlerden sonra ek sık enfeksiyon kaynaklıdır. Kaşıntıya neden olan enfeksiyon türü ise Candida olarak karşımıza çıkmaktadır. Yaklaşık 20 farklı türü bulunan Candida mantarının bizi ilgilendiren türü Candida albicans olmaktadır.

Candida Enfeksiyonu (Genital Mantar)

Diğer türleri: Candida glabrata, Candida parapsilosis, Candida tropicalis vs ağız, boğaz ve yemek borusu; bağırsak ve kadın cinsel organı mukozasında (derisinde) herhangi soruna neden olmadan yaşarlar. Bağışıklık sistemi zayıflamış ve antibiyotik kullanan insanlarda daha fazla görülmektedir. Sadece büyümeleri ve çoğalmaları halinde şikâyetlere neden olurlar. Ortaya çıkacak şikâyet enfeksiyonun görüldüğü yere göre değişiklik gösterir.

Pamukçuk (Ağız İçi İltihabı): Candida mantarı ağız ve boğaz bölgesinde enfekte olması halinde pamukçuk dediğimiz sorun ortaya çıkacaktır. Ağız içi iltihabı olarak da bilinen (oropharyngeal candidiasis) ağız çatısı, dil, iç yanaklar dâhil olmak üzere beyaz lekeler, ağrı, kızarıklık, tad almama hissi, yeme ve yutma esnasında ağrıya neden olur.

Vajinal Kaşıntı ve Ağrı: Yukarıda da görüldüğü gibi Candida mantarı, sadece makatta kaşıntıya neden olmakla kalmıyor aynı zamanda; kadınlarda sık karşılaştığımız vajinal kaşıntı, ağrı, akıntı gibi sorunları da beraberinde getiriyor.

Kıl Kurdu

Enfeksiyona bağlı kaşıntılardan bir diğeri ise kıl kurdu kaynaklıdır. Enterobius vermicularis adı verilen bu enfeksiyonlar adından da anlaşılacağı gibi birkaç cm uzunluğunda ince parazitlerdir. Okul çağındaki çocuklarda daha sık görülmekte birlikte, yetişkinlerde de görülmektedir. Çocuğunda kıl kurdu problemi teşhis edilen ailelerin, tüm bireyleri aynı tedaviyi uygulamaları gerekir.

Temas ile bulaşan bu parazit genellikle bağırsaklarda yaşarlar. Bu parazitlerin dişi türleri geceleri bağırsaktan ayrılarak anüs çevresine yumurta bırakırlar. Bu yumurtalar dış dünyaya oldukça dayanıklı olup uzun süre canlı kalabilirler. Bu yumurtalara temas eden ve elini ağzına götüren insanlara kolayca bulaşabilir. Bulaşmasına müteakip 2-3 ay içerisinde sorun oluşturmaya başlarlar. Belirtilerine bakacak olursak: En belirgin hali dışkıda görülen parazitler olacaktır.

Kıl kurdunun şikayetleri arasında kaşıntı başta olmak üzere, gece huzursuzluğu ve sıkça alerjik reaksiyonlara sebebiyet vermesi gösterilmektedir. Bu tür şikayeti olan kişiler dahiliye uzmanlarından yardım alabilir. (8)

CİNSEL YOLLA BULAŞAN KAŞINTILAR

Yazıyı okumaya devam ettikçe sorunun ne kadar önemli olduğunu görüyorsunuz. Yani sorunun basit bir kaşıntı olmadığını daha iyi anlıyoruz. Şimdi ise daha da sıkıntılı olan 2 sorunu aktarmak istiyorum. Herpes Simpleks (uçuk hastalığı) ve Kondiloma Akuminata dediğimiz makat siğili ile alakalıdır. Her ikisi de büyük ölçüde cinsel temas ile bulaşır ve diğer insanlara bulaştırılır.

Herpes Simpleks Virüsü

Herpes Simplex Virus (HSV) ya da halk arasındaki tabiri ile uçuk hastalığı, vücudun birçok yerinde görülebilmektedir. Cilt ve mukozalarda içi su dolu keselerden oluşan bulaşıcı bu virüsün 8 farklı tipi bulunmaktadır. Fakat klinik araştırmalarda en fazla 3 tanesine rastlanmaktadır. Bu nedenle HSV1,2,3 şeklinde görüldüğü yer ve belirtilerini aktaracağız.

HSV1 formu büyük ölçüde ağız ve burun bölgesinde görülmektedir. HSV2 ise yazımızın konusu olan anal ve genital bölgede ortaya çıkmaktadır. HSV3 ise diğerlerine farklı olarak sinirlerde görülmektedir. Yapı olarak da farklıdır.

Diğer 2 formu içi dolu kesecik şeklinde karşımıza çıkarken HSV3 daha çok kızarıklık ve iğne batması gibi ağrı, sızıya neden olmaktadır. HSV3 aynı zamanda Zona dediğimiz hastalığında öncelikli nedenlerindendir. Başlıkta da belirtildiği gibi büyük ölçüde cinsel yolla diğer insanlara bulaşmaktadır. (9)

Makat Siğili

Cinsel yolla bulaşan bir diğer virüs ise kondiloma akuminata, makat ya da genital siğil olarak da bilinir. Makat ya da genital siğili olan insanlar, utanarak muayene ve tedaviyi geciktirirler. Bu durumda hastalığın kişide ilerlemesi, vücudun farklı alanlarına yayılması yanı sıra diğer insanlara da bulaştırma riskini artırır.

İlerleme öyle ciddi boyut alır ki rektum ve serviks kanserine yol açabilir. Et benine benzer yapısı ile belirgin şekilde fark edilir. Makat siğili için mutlaka bir genel cerrahi uzmanına muayene olmalısınız. IDEA klinik, makat siğili tedavisinde geniş çaplı çözüm önerileri sunmaktadır. Elektrokoter ya da Radyofrekans ile mevcut siğiller tedavi edilirken, yeni siğillerin oluşmasına karşın 6 aylık kontrol süreci uygulanır. (10)

İNFLAMASYON (İLTİHAP)

Kaşıntıya neden olan bir diğer etken ise iltihaplar yani inflamatuvar hastalıklar vücudumuzun birçok yerinde bu hastalığı görebilirsiniz. Çoğu zaman etkisi görüldüğü yer ile sınırlı kalmayabilir. Örnek vermek gerekirse inflamatuvar bağırsak hastalıkları Crohn ve Ülseratif Kolit ince ve kalın bağırsakta olmasına karşın anal kanalı ve hatta anüs çevresini bile etkileyebilmektedir.

Crohn Hastalığı ve Ülseratif Kolit

Bağışıklık sistemini güçlü tutmanın ne denli önemli olduğu anlayacağınız hastalıklardan biri de Crohn ve Ülseratif Kolit kısaca iltihabi bağırsak hastalıkları (İBH) diyebiliriz. Bağırsakların iç duvarında şişlik ve hasara neden olmaktadır. Kronik ishal probleminin de en önemli nedenlerinden biridir. Çoğu hastada kanlı ishal durumu gözlemlenir. Kesinlikle ciddiye alınması gereken bir durumdur. Çünkü çocuklarda ortaya çıkması halinde gelişme ve büyüme geriliğine neden olmaktadır. Uzun süreli olması halinde ise kolon kanserine neden olabilmektedir. (11)

Sedef Hastalığı

Tıp dilinde Psoriasis olarak tabir edilen sedef hastalığı yine makatta kaşıntı nedenleri arasında gösterilmektedir. Bu nedenle doktora gittiğinizde mutlaka sedef hastalığınız olduğunu belirtmelisiniz. Kronik inflamatuvar cilt hastalıkları arasında yer alan sedef yine bağışıklık sisteminden kaynaklı olduğu düşünülmektedir. Tabii ki kesin nedeni asırlardır bilinmemektedir. Görülme riski 15-25 ile 50-60 yaş aralığında olmaktadır. Sanayileşmiş ülkelerde buna örnek vermek gerekirse Almanya Türkiye gibi bir nüfusa sahiptir. Almanların yaklaşık 2 milyonu sedef hastalığı ile mücadele etmektedir. Maalesef tam anlamıyla iyileştirmek mümkün değildir. Sadece rahatlatma amaçlı tedaviler uygulanmaktadır.

Egzama

Evet, arkadaşlar inflamatuvar cilt hastalıklarından biri de egzama ya da diğer adıyla atopik dermatittir. Kronik cilt hastalıları arasında yer alan egzama özellikle çocuklarda sık görülmektedir. Özellikle bebeklik döneminde ortaya çıkmaktadır. Yetişkinlerde egzama prevalansı %2-%3 gibi düşük düzeydedir. Çocuklarda ise bu oran %20-%25 düzeyinde olmaktadır. Bebeklikte başlayan egzama büyük ölçüde ergenlik döneminde iyileşmektedir. Fakat küçük bir bölümünde kalıcı hale gelir. Dermatoloji uzmanlarının en çok kafa yorduğu sorunlardan biridir. Hatta bunun için birçok üniversiteden uzman bir araya gelerek tanı ve tedavi kılavuzu hazırlamıştır. Yazının son kısmında bulunan referanslar bölümünde 13 numarada bu kılavuzun linkini bulabilirsiniz.

Liken Skleroz

Kadınlarda sık görülen hastalıklardan birine daha bakmak istiyorum. Kısa adı LS olan (Liken sklerozus) yine kaşıntı yapan önemli etkenlerden biridir. Hem genital bölge hem de anüs çevresini etkilemektedir. Büyük ölçüde menopoz dönemi ve sonrası yaştaki kadınlarda görülür. Fakat yapılan bilimsel araştırmaların birinde 9 yaşındaki kız çocuğunda da liken skleroz tespit edilmiştir. Aynı şekilde çok yaygın olmasa da erkeklerde penis etrafında görülmesi muhtemeldir. Sorunun nedeni tam olarak tespit edilemediği için halen idiyopatik kalmaktadır. Sorunun teşhisinde biyopsiye gerek duyulmaktadır.

SİSTEMİK HASTALIKLAR

Evet, arkadaşlar inflamasyona bağlı nedenlerden sonra şimdi de sistemik hastalıklara bağlı kaşıntılara geçmek istiyorum. Burada yine karşımıza birçok hastalık ve sağlık sorunu çıkıyor. Örnek vermek gerekirse kadın ve çocuklarda sık karşılaştığımız demir eksikliğinden karaciğer ve böbrek yetersizliğine kadar birçok neden sayılabilir. Ben daha çok demir eksikliği üzerinde durmak istiyorum. (12)

Demir Eksikliği Anemisi (Kansızlık)

En çok karşılaştığımız sorunlardan biri demir eksikliği hemoglobin seviyesinin düşmesi demektir. Hemoglobin, kırmızı kan hücreleri içerisinde yer alan ve görevi akciğerden aldığı oksijeni vücudun diğer kısımlarına ulaştırmasıdır. 15 Yaş üzeri erkeklerde 13g/dl kadınlarda (gebe olmayanlar) 12g/dl gebe olanlarda ise 11g/dl ve altı anemi olarak kabul edilir. Bu değerler Dünya Sağlık Örgütünün tanımlamasına göre yapılmıştır.

Demir vücudumuzda temel bir besleyici madde olması yanı sıra kırmızı kan hücrelerinin oluşmasına yardımcı olmaktadır. Eksikliği halinde anemi dediğimiz kansızlığa sebebiyet vermektedir. Kansızlık belirtisini anlamak oldukça kolaydır. Çünkü kaşıntı dâhil birçok sıkıntıya sebebiyet vermektedir. Öyle ki kadınlarda saç dökülmesinin önemli nedenlerinden biridir. Aşağıda yer alan görselde demir eksikliği anemisinin belirtileri yer almaktadır.

Neoplastik Hastalıkların Sebep Olduğu Kaşıntılar

Sistemik hastalıklardan sonra şimdiden neoplazm ya da neoplastik olarak da bilinen kontrolsüz hücre büyümelerine bakmak istiyorum. Belirtileri arasında kaşıntıda olan bu hastalıklar çok sık görülmezler. Fakat kanserleşme riskleri olduğu için dikkat edilmesi gerekir. İlk olarak Bowen hastalığına bakmak istiyorum. Çoğunlukla güneş gören yerlerde ortaya çıkmasına karşın tam tersi hiç güneş görmeyen ciltte de ortaya çıkabilir. Cilt üzerinde leke olarak ortaya çıkan Bowen zamanla büyür, tahriş ve yaralara neden olabilir. Sorunun nedeni bazen HPV dediğimiz makat siğili kaynaklı da olabilir.

Paget hastalığı, kemik hastalığı olarak da tabir edilmektedir. Özellikle 6-7 yaşlarında daha sık görülmektedir. Aşırı miktarda kemik yapımı ve yıkımı anlamına gelmektedir. Bu sorun kaşıntılar yanı sıra kemiklerde şekil bozukluğu, kırıklar ve ağrıya neden olur. Aynı zamanda teşhis ve tedavisinde geç kalınması halinde kadınlarda vulva erkeklerde ise penis derisinde kanserleşmeye neden olabilir.

KAŞINTI YAPAN GIDALAR

Yaşadığınız kaşıntı probleminin nedeni hastalık değil de beslenme, diyet ile alakalı olabilir. Birçok gıda türü kaşıntıyı tetiklemektedir. Kafeinli, alkollü içecekler (bira, şarap, vb.) yanı sıra severek tükettiğimiz süt ve süt ürünleri de kaşıntıya neden olabilir.

Çikolata sevenler üzülecek belki ama maalesef çikolata türleri de kaşıntıya neden olmaktadır. Aynı şekilde kış aylarının şifa kaynağı meyvesi turunçgillerde (portakal, mandalina, limon) kaşıntıya sebebiyet verebilir. Ek olarak domates, ketçap, üzüm ve fındık tüketiminde de dikkatli olmalısınız.

REFERANSLAR

1. KONU-GÜNCELLEME, T. E. M. E. L. (2011). Pruritus Ani (Anal Kafl› nt›).
2. Daniel, G. L., Longo, W. E., & Vernava, A. M. (1994). Pruritus ani. Diseases of the colon & rectum, 37(7), 670-674.
3. Dodi, G., Pirone, E., Bettin, A., Veller, C., Infantino, A., Pianon, P., … & Lise, M. (1985). The mycotic flora in proctological patients with and without pruritus ani. Journal of British Surgery, 72(12), 967-969.
4. Mazier, W. P. (1994). Hemorrhoids, fissures, and pruritus ani. The Surgical clinics of North America, 74(6), 1277-1292.
5. Seow-Choen, F., & Nicholls, R. J. (1992). Anal fistula. Journal of British Surgery, 79(3), 197-205.
6. Gabriel, W. B. (1930). The treatment of pruritus ani and anal fissure. British medical journal, 2(3634), 311.
7. Ilçe, A., & Ayhan, F. (2011). YAŞLILARDA ÜRİNER VE FEKAL İNKONTİNANSIN BELİRLENMESİ, YAŞAM KALİTESİNE ETKİSİ: BİLGİLENDİRME ve EĞİTİM. Anatolian Journal of Clinical Investigation, 5(1).
8. Yürekli, M. (1988). Enterobius Vermicularis’ in (Kılkurdu) bazı Malatya Merkez İlkokulu öğrencilerinde yayılışına ailesel faktörlerin etkisi (Master’s thesis, İnönü Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü).
9. Yazgan, S., Koçberber, Ç., Suleymanzade, N., & Can, U. Cinsel Yolla Bulaşan Enfeksiyonlar? Sağlığını Şansa Bırakma; Koru (n)!!!.
10. Terzi, C., & Canda, A. E. (2004). Ulseratif Kolit ve Cerrahi Tedavi. SSK Tepecik Hastanesi Dergisi, 14(3), 141-151.
11. Yıldırım, D., & Bilgir, E. (2017). Oral bulgu veren sistemik hastalıklar. Medical Journal of Suleyman Demirel University, 24(2).
12. Smith, L. E., Henrichs, D., & McCullah, R. D. (1982). Prospective studies on the etiology and treatment of pruritus ani. Diseases of the Colon & Rectum, 25(4), 358-363.